Αφήστε τον έρωτα στη μαγεία του

Γιατί χάνουμε τον ύπνο μας

Ποιος δεν συμφωνεί ότι παραμένει άλυτο το μυστήριο του έρωτα; Ποιος ξέρει γιατί στεκόμαστε ακόμα αμήχανοι απέναντι σε ένα ζευγάρι μάτια που τα βλέπουμε και δεν τα κοιτάμε απλώς, αλλά τα νιώθουμε δικά μας; Γιατί ακόμα δεν μπορούμε οι κοινοί, ερωτευμένοι θνητοί να εξηγήσουμε γιατί χάνουμε τον ύπνο μας όταν μας συμβαίνουν όλα αυτά, αλλά και γιατί κανείς άλλος δεν μπορεί να πει με βεβαιότητα και πειθώ, τι είναι αυτός… ο έρωτας; Κανείς ακόμα δεν μπορεί να ορίσει, να εξηγήσει, να οριοθετήσει τον μηχανισμό του, αυτή την ενέργεια που προκύπτει όταν δύο άνθρωποι συναντηθούν και γύρω τους δημιουργηθεί μια ανίκητη συμβατότητα. Όλα αυτά είναι συμπτώματα και ενδείξεις της εμπειρίας του έρωτα, για τα οποία δεν χρειάζεται να πούμε πολλά. Τι άλλο να ειπωθεί άλλωστε; Όλα έχουν γραφτεί, περιγραφεί σε βιβλία, τραγουδηθεί, έχουν γίνει σειρές, πίνακες, έργα τέχνης, συνθήματα σε δρόμους, τατουάζ σε σώματα. Η ανθρώπινη αναζήτηση για το τι είναι ο έρωτας δεν έχει σταματήσει λεπτό. Παραμένει ένα ανεξερεύνητο σύμπαν. Γιατί ο έρωτας, ακόμα και σήμερα, μοιάζει με έναν άγνωστο πλανήτη που όλοι φαίνεται να τον έχουμε πατήσει, αλλά επιστρέφοντας από αυτόν –ή και όχι- δεν έχουμε πραγματικά, πρακτικά, σωματικά και εγκεφαλικά ιδέα γιατί και τι μας συμβαίνει. Χρειάζεται όμως να ξέρουμε; Όχι, λέει ο Αμερικανός δημοσιογράφος και κριτικός λογοτεχνίας Ron Rosenbaum στο νέο του βιβλίο In Defense of Love: An Argument (Σε υπεράσπιση του έρωτα: Το επιχείρημα, εκδ. Knopf Doubleday Publishing Group) το οποίο αποτελεί μια ωδή στο μυστήριο, στην αφώτιστη αλλά υπερπροβεβλημένη εμπειρία του να είσαι ερωτευμένος.

Τι δεν μας λένε οι επιστήμονες για την αγάπη;
Ο Rosenbaum ξεκινάει λέγοντας ότι πιστεύει πως η αγάπη πρέπει να παραμείνει ένα αίνιγμα. Τόσο για εμάς όσο και για τους επιστήμονες, οι οποίοι οφείλουν να την αφήσουν ήσυχη. Από την επιστήμη της αγάπης κανείς δεν έχει πάρει πτυχίο, μοιάζει να υποστηρίζει. Η αλήθεια είναι ότι οι ειδικοί ασχολούνται όλο και περισσότερο μαζί της αναζητώντας τη βιολογική μηχανιστική της, ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια. Από τη δεκαετία του ‘80, η ρομαντική αγάπη που προκαλεί ο έρωτας έχει γίνει αντικείμενο μελέτης στα εργαστήρια της νευροεπιστήμης, της ανθρωπολογίας, της ψυχολογίας και της εξελικτικής βιολογίας. Μια απλή αναζήτηση στη βάση δεδομένων PubMed της Αμερικανικής Εθνικής Βιβλιοθήκης Ιατρικής επιβεβαιώνει ότι περισσότερες από τις μισές εργασίες που έχουν γραφτεί για τον έρωτα από το 1953 πραγματοποιήθηκαν τα τελευταία δέκα χρόνια. «Το υπέροχο με τον έρωτα είναι πως όσες έρευνες και να γίνονται, μοιάζουν περισσότερο να αυξάνουν την πολυπλοκότητά του, παρά να μπορούν να την εξηγήσουν», υποστηρίζει ο Rosenbaum και συνεχίζει: «Η ρομαντική αγάπη απλώς δεν επιδέχεται επιστημονική έρευνα. Διαπίστωσα ότι πολλοί επιστήμονες έχουν θελήσει να εξηγήσουν την αγάπη. Για να το θέσω με πιο απλοϊκούς όρους, στη βιολογία μπορείς να κάνεις ανατομία σε έναν βάτραχο, αλλά δεν μπορείς να κάνεις το ίδιο στην αγάπη. Κανείς δεν κατάφερε, από όσο έψαξα, να εξηγήσει πειστικά και επαρκώς αυτό που μας συμβαίνει όταν ερωτευόμαστε. Υπάρχουν θεωρίες στις οποίες εμπλέκονται ένα σωρό ορμόνες, σωματίδια και χημικές ενώσεις. Αυτό που ερεύνησα και έγραψα είναι ότι η αγάπη ξεφεύγει από όλες τις επιστημονικές θεωρίες και κανείς δεν έχει ερμηνεύσει τι είναι στην πραγματικότητα το αίσθημα του έρωτα. Από τι είναι φτιαγμένος; Είναι, για παράδειγμα, φτιαγμένος από λιακάδα και γλειφιτζούρια;», αναρωτιέται με χιούμορ. Σε συνέντευξήτου, μάλιστα, ο συγγραφέας δήλωσε: «Διάβασα ένα σωρό μελέτες για να καταλήξω ότι η επιστήμη έχει αποτύχει να λύσει το μυστήριο της αγάπης. Οι ειδικοί εξηγούν τις χημικές αντιδράσεις στο σώμα μας που όμως δεν είναι ο ίδιος ο έρωτας. Είναι τα συμπτώματά του».

Αναφέρεται σε έρευνες, για παράδειγμα, που υποστηρίζουν ότι οι ερωτευμένοι έχουν χαμηλά επίπεδα σεροτονίνης (της ορμόνης της ευφορίας) και πιο υψηλά επίπεδα κορτιζόλης (της ορμόνης του στρες). Αυτή η αναλογία, σύμφωνα με τους ψυχιάτρους, είναι παρόμοια με την αναλογία που συναντάται στα άτομα με OCD (Obsessive Compulsive Disorder), αυτό που ορίζεται ως Ιδεοψυχαναγκαστική Διαταραχή. Επίσης o Rosenbaum μιλά για τη μελέτη που πραγματοποιήθηκε από το Syracuse University της Νέας Υόρκης και δημοσιεύτηκε στο Journal of Sexual Medicine, η οποία αναφέρει ότι στον εγκέφαλο του ερωτευμένου αυξάνονται τα επίπεδα συγκεκριμένων χημικών ουσιών που προκαλούν ευφορία και ενεργοποιούν δώδεκα περιοχές του εγκεφάλου ταυτόχρονα. Ακριβώς, όμως, το ίδιο συμβαίνει έπειτα από τη λήψη ναρκωτικών. Αυτό εξηγεί όχι μόνο την ευφορική διάθεση που νιώθει ένας ερωτευμένος, αλλά και τα συμπτώματα στέρησης που μπορεί να βιώσει, όταν απομακρύνεται από το πρόσωπο που έχει ερωτευτεί.

Ο Rosenbaum επικρίνει τους «ερευνητές της αγάπης», τους οποίους αποκαλεί χαρακτηριστικά «αρνητές» της μαγείας του έρωτα. Όμως ποιος μπορεί να ισχυριστεί ότι η κατανόηση της βιοχημείας της αγάπης δεν μπορεί άνετα να συνυπάρχει με τη βαθιά, ολοκληρωτική, μαγική εμπειρία του ερωτευμένου; Μήπως,
τελικά, η παρατήρησή του δεν του αφαιρεί τη μαγεία και δεν του στερεί το μυστήριό του; Η Sophia Stewart, συντάκτρια του Atlantic, σε άρθρο της για το βιβλίο του Rosenbaum αντιδρά στα πιστεύω του: «Το να διερευνήσουμε τους βιολογικούς μηχανισμούς του έρωτα, σε καμία περίπτωση δεν είναι κακό. Δεν μοιάζει να μειώνει τη δύναμη του συναισθήματος. Δεν κάνουμε κακό στον έρωτα μελετώντας τον». Φαίνεται, μάλιστα, να διαφωνεί μαζί του και σε κάτι άλλο: στο ότι ο Rosenbaum παρουσιάζει τον έρωτα ως κάτι μυστικιστικό και υπερφυσικό. «Είναι όμως σωστό ο έρωτας να μας προκαλεί τόσο δέος; Να τον εξυψώνουμε σε ένα είδος αχαρτογράφητης θρησκείας;», αναρωτιέται η ίδια. Μαζί της θα συμφωνούσε και η Laura Kipnis, που έγραψε παλαιότερα το βιβλίο Against Love: A Polemic (Ενάντια στον έρωτα: μια πολεμική, εκδ. Vintage) στο οποίο υποστήριζε -μεταξύ άλλων- ότι οι κοινωνίες, κάποια στιγμή όταν οι θρησκείες άρχισαν να φθίνουν, αναζήτησαν ένα νέο τοτέμ. Οι άνθρωποι χρειάζονταν μια άλλη μεταφυσική οντότητα για να τους υποτάξει μετά τον θάνατο των θρησκειών, και ο έρωτας βρέθηκε διαθέσιμος να παίξει αυτό τον βρώμικο ρόλο.

H Stewart, μέσα από το Atlantic, προσθέτει στη συλλογιστική της και ένα ακόμα επιχείρημα: «Από την επιστήμη μπορούμε να κερδίσουμε τη γνώση και να νιώσουμε λιγότερο χαμένοι, μιας και μας επιβεβαιώνει την πολυπλοκότητα του έρωτα. Μπορούμε πράγματι να κερδίσουμε από τις περιγραφές της επιστήμης. Να μη νιώθουμε τόσο αβοήθητοι όταν γνωρίζουμε για την πολύπλοκη εγκεφαλική δραστηριότητα που συμβαίνει όταν ερωτευόμαστε. Πράγματι, το ότι τα ξέρουμε όλα αυτά, δεν σημαίνει ότι ο έρωτας δεν συμβαίνει ή ότι τον κατανοούμε ακριβώς». Ίσως άλλωστε το ότι δεν τον καταλαβαίνουμε να είναι το πιο πολύτιμο, ανθρώπινο χαρακτηριστικό μας. Αυτό που δεν θα μας στερήσει ποτέ κανείς. Ή μήπως όχι;

Ο αλγόριθμος μάς ξενερώνει
Ο Rosenbaum, ωστόσο, τα βάζει και με τους ανθρώπους της Silicon Valley κατηγορώντας τους ότι προσπαθούν να ποσοτικοποιήσουν τον έρωτα και να τον μετατρέψουν σε μετρήσιμο μέγεθος, σε ένα προϊόν του ύστερου καπιταλισμού, θυσιάζοντάς τον στον βωμό του κέρδους και της ελεγκτικής, επεκτατικής οικονομικής πολιτικής τους, μέσα από τους αλγόριθμους των date apps. Τους καταλογίζει ότι θέλουν να πάρουν την αγάπη από τους ποιητές και να την παραδώσουν στους προγραμματιστές. Ο έρωτας δεν γράφεται σε κώδικα, μοιάζει να λέει ο συγγραφέας, πρέπει απλώς να συμβαίνει. «Οι εφαρμογές και οι κώδικες για την εύρεση ενός συντρόφου δεν αφορούν τον έρωτα, αλλά μάλλον τη δημιουργία ενός συστήματος που επωφελείται από αυτήν ακριβώς την ιδέα του άλυτου μυστηρίου του έρωτα», υποστηρίζει ο Rosenbaum. Το ότι ο έρωτας και η εύρεση του άλλου μας μισού έχει μεταφερθεί στο παρκέ των date apps είναι μια αλήθεια. Ας το παραδεχτούμε. Σύμφωνα με το Pew Research Center (αμερικανική δεξαμενή σκέψης με έδρα την Ουάσιγκτον που παρέχει πληροφορίες για κοινωνικά ζητήματα και τις δημογραφικές τάσεις που διαμορφώνονται στις Ηνωμένες Πολιτείες και στον κόσμο), το 53% των ενηλίκων κάτω των 30 ετών έχει χρησιμοποιήσει site ή εφαρμογή γνωριμιών. Το 37% των ατόμων ηλικίας 30 έως 49 ετών έχει δοκιμάσει διαδικτυακές γνωριμίες, ενώ τα νούμερα πέφτουν στην ηλικία των 50 και άνω. «Μετατρέπουμε το μυστήριο του έρωτα από προσωπική επαφή και σύνδεση σε τροφοδοσία ενός αδυσώπητου αλγόριθμου» ισχυρίζεται σχεδόν με οργή ο Rosenbaum και συνεχίζει. «Όλοι αυτοί οι τεχνολογικοί γίγαντες μολύνουν τη μαγεία του έρωτα όλο και πιο συχνά, μετατρέποντάς τον σε ένα εμπόρευμα για να μας τον πουλήσουν».

Αυτός… ο απαισιότατος

Από την άλλη, ο Rosenbaum δεν προσπαθεί να «αγιοποιήσει» τον έρωτα. Είναι μάλιστα αποστομωτικός: «Δεν θέλω οι άνθρωποι να πιστεύουν ότι η αγάπη είναι όμορφη, γιατί δεν είναι. Μέρος αυτού που κάνει την αγάπη πραγματικά σημαντική είναι ότι μπορεί επίσης να είναι τρομερά επώδυνη», παραδέχεται. Και μας θυμίζει εκείνο τον περίφημο μονόλογο του ιερέα στη viral σειρά Fleabag της Phoebe Waller-Bridge. Πραγματοποιώντας έναν γάμο στο σίριαλ, στον λόγο του είπε μεταξύ άλλων: «Η αγάπη είναι απαίσια. Είναι επώδυνη. Τρομακτική. Σε κάνει να αμφισβητείς τον εαυτό σου, να τον κρίνεις, να απομακρύνεσαι από τους άλλους ανθρώπους. Σε κάνει εγωιστή, ανατριχιαστικό, να έχεις εμμονή με τα μαλλιά σου. Το να είσαι ρομαντικός είναι μια κόλαση. Επειδή κάθε φορά ελπίζεις». Ο Rosenbaum δεν φαίνεται να διαφωνεί με αυτά. Βρίσκει μάλιστα στον πόνο που μπορεί να μας προκαλέσει η αγάπη μια διδακτική λειτουργία: «Η αλήθεια είναι ότι μαθαίνεις. Υπάρχουν πολλά στάδια που περνάμε μέσα από τις ρομαντικές σχέσεις. Γλιστράς και πέφτεις και την επόμενη φορά γλιστράς, αλλά δεν πέφτεις με τον ίδιο τρόπο. Αλλά ακόμη και έτσι, τα καλύτερα τραγούδια αγάπης είναι αυτά που αφορούν έναν άδοξο έρωτα», παραδέχεται.

Πέρα από όλα τα παραπάνω, όμως, τι θα θέλαμε ιδανικά να ισχύει για τον έρωτα; Γι’ αυτό το άλυτο μυστήριο που μας αφήνει εκτεθειμένους όταν πραγματικά συμβαίνει; Και, άραγε, απειλείται όντως από την επιστήμη και τον αλγόριθμο των date apps;

Μπορεί και να κινδυνεύει, όπως άλλωστε όλα. Ο έρωτας δεν θα μπορούσε να μείνει στο απυρόβλητο. Ο αλγόριθμος απειλεί την ίδια την ελευθερία της βούλησης και της σκέψης μας, οικονομίες κρατών, πολιτικές εξελίξεις, τον έρωτα θα άφηνε αμόλυντο; Οι ρομαντικοί θα έλεγαν: «Κι αν τον αφήνει αμόλυντο; Κι αν έρχεται εκείνη η στιγμή που ξαφνικά η μαγεία του τα νικάει όλα απ’ όπου κι αν προέρχεται;». Ας συμφωνήσουμε ότι ο Rosenbaum έχει απόλυτο δίκιο για ένα πράγμα: «Θα πρέπει να είμαστε πραγματικά πολύ δύσπιστοι αν κάποιος ισχυριστεί ότι βρήκε το μυστικό του έρωτα». Θα ήταν παρακινδυνευμένο να είμαστε σίγουροι για το τι ακριβώς συμβαίνει με τη ρομαντική αγάπη, όχι γιατί είναι κάτι μαγικό και μυστικιστικό, αλλά γιατί ίσως θα θέλαμε να παραμείνει ελεύθερη από εξηγήσεις.

Να έχει όση μαγεία χρειάζεται για να υπάρξει, για να κάνει δύο σώματα, δύο καρδιές και δύο ζευγάρια μάτια να συγχρονιστούν. Να έχει όση μαγεία χρειάζονται όσοι θελήσουν να μαγευτούν. Όσοι αποφασίσουν να τον ζήσουν, να τον νιώσουν, να τον βιώσουν, να τον μοιραστούν, να τον εκλογικεύσουν, ακόμα και να τον συμφωνήσουν. Ας μην είναι πάντα μαγικός. Ας είναι ελεύθερος, επίγειος και ανθρώπινος με όποιο τρόπο επιλέξουν οι ερωτευμένοι. Ας τον έχουν αποδώσει στη μαγεία, στις ορμόνες, ακόμα και στον αλγόριθμο. Εμείς δεν κρίνουμε.